Sanat Üzerine

🎨 SANAT ÜZERİNE

Cevad Memduh Altar

Duygu, İstek, İlham ve Sanat Yaratımının Felsefi Temelleri

Sanat Üzerine Cevad Memduh Altar

Sanat eserinin meydana gelmesini sağlayan temel etkenlerin en başında "duygu" ile "istek"in geldiği bilginlerce kabul edilir. Bu iki yaratıcı faktörden insanda hangisinin daha önce belirmesi gerekeceği konusu da düşünürleri uzun süre ilgilendirmiştir. Duygulanma sonucu eser verme halinin ilham yoluyla meydana gelebileceği göz önüne alınırsa, yaratma isteğinin en son beliren bir iç eylem olduğu kanısı daha ağır basmaktadır. Bununla beraber istek olmayınca ilham, dolayısıyla duygulanma hallerinin de olmaması gerekeceği tezini savunanlar da az değildir. Kesin olarak bilinen bir yön varsa o da, sanat eseri yaratabilmenin, insanın tek taraflı olarak düşünme ve isteme güçlerini harekete geçirmesiyle mümkün olamayacağıdır. Bu böyle olunca, sanat eserini yaratmada yalnız ve yalnız duyabilme gücünün ana faktör olacağı kanısı daha şanslı görünür.

Sanatın yaratılışını sağlamada büyük rolü olan "istek" ile, günlük hayatın akışı içinde türlü sebeplerle karşılaşılan "istek" arasındaki farkın da belirtilmesi gerekir. Sanattaki güzelin ve güzelliğin dayandığı sebep, şart ve kaynakları araştıran estetlerin değindiği "istek", insanı ve bu arada tabiatıyla sanatçıyı, ideal ve güzel olan bir şeyi yaratmaya ansızın iten istektir. Özellikle sanatçıda birdenbire baş gösteren bu çeşit istekte, bir eser yaratmayı mümkün kılacak hale geçişin esprisi vardır. İşte bu türlü isteği, sanat eleştirici ve yazarları "saf istek" terimiyle olağan istekten ayırt ediyorlar. Müspet ilimlerle ilgili üstün değerdeki araştırma ve buluşlara da sonuç olan Saf İstek, sanatın gerektirdiği Saf İsteğe karşılık, uzunca bir düşünce, kanı, tasarı ve netice ön-dönemini gerektirmektedir. Bu önemli gerçek, sanatların, yaratılışlarından önce aynı türden bir gelişim ön-döneminden yoksun olmaları gerekeceği anlamına gelmektedir. Müspet ilimlerin zorunlu kıldığı hazırlık ön-dönemi, işin bilimsel yönünü meydana getirmektedir ki, bu yön, sanat yaratışlarında, uygulama, teknik, sistem ve metod açılarından, mutlaka duygu, sezi ve ilhamdan sonra gerekmektedir.

Günlük hayatın gerektirdiği olağan isteğin açıklanmasına gelince: 17. yüzyılın ünlü filozofu Spinoza (1632-1677), bu isteği şöyle bir yoruma bağlamıştır: "İnsanın, daha az olgunluktan daha çok olgunluğa kavuşabilme çabası". Bu yorum, olağan istekle sanat yaratışlarına temel olan Saf İstek arasındaki farkı açıkça ortaya koymaktadır.

İlham ya da seziş prosedürü, yalnız sanat yaratışlarında rastlanan ve işin yukarıda belirtilen bilimsel yönü ile ön planda ilgisi olmayan bir duygulanış ânına dayanmaktadır. Bu konu üzerinde önemle durmuş olan filozof Lessing (1729-1781), ilhamı sanatta her şeyin başı olarak tanırken, filozof Kant şöyle demiştir: "Aklın, kendi yetki ve gücüne sahip olarak ileri hürriyete kavuşmasından doğan ruh haletini, gerçek bir sanat eserinin insanın varlığından kopup gelmesi gerekir."

Zaman ne kadar değişse, görüş ve kanı faktörlerini çeşitli yönlerden ne kadar etkileyip değiştirse de, ilme ve sanata temel olan bilgi ve sezi güçleri değişmez kalırlar. Bu takdirde akıl ve duygu güçleri, temelden ve özlü geleneklerden yoksun olarak yaratma fonksiyonunu zorlamış oluyor ve bundan da ancak cılız, zayıf, çelimsiz ve fayda verme esprisinden yoksun bir verim elde ediliyor. Eğer gerçek yaratma bu yoldan elde edilseydi, sanatın da bir tarihi olur muydu? Nitekim tarih, insanlığın hayat dramındaki zirvelerin objektif yorum ve yargılarıdır. Bu böyle olunca da gene aynı gerçeğe bağlı olan ilmin ve sanatın tarihleri de, millî ve milletlerarası değerdeki buluş ve yaratış hamlelerinin zirve, yorum ve neticeleri olma niteliğindedir. O halde insanlık tarihinin medeniyet yönünden doğru eğriden, güzel çirkinden ayırt edilmiş, objektif yorum ve yargının gelişip olgunlaşması imkânı gene bu yoldan sağlanabilmiştir.